मातृ देवोभव-पितृ देवोभव!

बाबांना सख्खे भाऊ बहीण नव्हते पण मानलेल्या बहिणी, नरसूबाई काशटवार आणि गंगुबाई दारमवार आणि बऱ्याच भाच्या होत्या. आई मग सगळ्यांना संक्रांत आणि पंचमीला खण-वाण पाठवायची. उन्हाळा आला कि भरपूर लोणचे बनवायची. उभ्या मोठ्या बरण्या होत्या. ठरल्याप्रमाणे दरवर्षी कित्येक लोकांना लोणचे पोहोचायचे. बरेच लोक येऊन लोणचे मागून न्यायचे. आई त्यांना लोणचे द्रोणात द्यायची. 

श्रावण महिना तर अतिशय व्यस्त असायचा. रविवारी भरपूर बेल आणि फुले आमच्या घरी यायचे आणि मग ते सगळ्यांना वाटण्यात पूर्ण दिवस जायचा. लोक अगदी हक्काने यायचे. आई बाबा म्हणजे कल्पवृक्षासारखे होते. हवे ते लोकांना मिळायचे. गणेश चतुर्थीला बाबा एक लाकडी पाट घेऊन कुंभाराकडे जायचे. कुंभार चांगल्या मातीची बाप्पाची मूर्ती, छोटा उंदीर बनवून पाटावर ठेवून द्यायचा. घरी आणल्यानंतर आम्ही चुना, गेरू आणि सोनेरी बेगड पेपर ने सजवायचे. मी त्यात पुढाकार घ्यायची. बाप्पाच्या बेंबीत एक बंदा रुपया ठेवायचे. आई पहाटे उठून ओल्या शेवयाची गुळातली खीर आणि उंडरालू (ज्वारीच्या पिठाचे उकडलेले गोळे) बनवायची आणि गणपती बसवून झाले कि सगळ्यांना ते द्यायची. त्यासाठी घरासमोर रांग लागायची. आमच्याकडे दीड दिवसाचा गणपती असायचा. विसर्जनापूर्वी बेंबीला लावलेला एक रुपयाचा बंदा लेकीला मिळायचा. दोन्ही बहिणींची लग्न झाल्यानंतर ते मला मिळत गेलं. बैल पोळ्याला पण तसेच करायचे. पाटावर कुंभार पाच बैल, त्यांना पाणी पिण्यासाठी छोटे पात्र आणि एक गुराखी बनवून द्यायचा. मग मी त्यांना रंगवायची आणि सजवायची. आई पिठाचे छोटे छोटे रिंग बनवून तळायची आणि ते बैलांच्या शिंगाना अडकवायची. 

दिवाळीची मज्जा तर सांगायलाच नको. त्याचा थाट तर लग्नासारखा असायचा. (“दिवाळीचा वसा:भारतातून अमेरिकेपर्यंत!” हा लेख वाचण्यासाठी इथे क्लिक करा.)

देगलूरला शिवाजी पार्कला मेहेन्दीच्या झाडाचे कुंपण असायचे. नागपंचमी जवळ आली कि आम्ही मेहेंदीची पाने खुडून आणायचो. मग आई ती पाने उखळात कुटून तो लगदा आमच्या तळहातावर ठेवून आमची मूठ कपड्याने बांधायची. रात्रभर आम्ही तसेच झोपायचो. सकाळी उठून कपडा सोडला कि मेहेंदीने रंगलेले तळहात दिसायचे. नंतर नंतर मेहेंदीची पावडर मिळायला लागली. प्रत्येक सणांचा भरपूर आनंद लुटला आहे.

एक ना अनेक असे किस्से आहेत. बेट मोगरा हे देगलूर जवळ असलेले एक छोटेसे गाव. तिथल्या एका गृहस्थांनी बाबांकडे येऊन एक विनंती केली. ते म्हणाले कि त्यांचा मुलगा खूप लहान आहे आणि त्यांच्या पत्नीला कसलातरी आजार आहे. त्यांची इच्छा होती कि त्यांचा ऐवज त्यांचा मुलगा हाताशी येईपर्यंत बाबांजवळ ठेवायचे. त्यांनी तिजोरीत त्यांचे सोने-नाणे एका छोट्या पेटीत कुलूप लावून ठेवले आणि त्यानंतर ते जोडपे यात्रेला निघाले. काही वर्षांनी एका नंतर एक ते देवाघरी निघून गेले. मुलगा मोठा झाला. बाबांना त्या घडामोडीची काही कल्पना नव्हती. बऱ्याच वर्षांनी जेव्हा त्यांच्या लक्षात आले, त्यांनी एक माणूस पाठवून चौकशी करवली आणि त्यांच्या मुलाशी संपर्क साधला. त्या मुलाला त्या पेटी बद्दल काहीही माहित नव्हते. त्याला बोलावून घेऊन बाबांनी त्याला त्याची ठेव परत दिली. किती प्रामाणिकपणा! तो मुलगा पुढे खूप यशस्वी व्यापारी झाला आणि तो त्याचे सगळे श्रेय माझ्या बाबांना देतो. असे एकाच नव्हे अनेकांच्या बाबतीत घडले.

मी दहावीला बोर्डात चौथी आणि जिल्ह्यात पहिली येऊन सुवर्णपदक मिळवले होते. त्यामुळे सगळ्यांचे म्हणणे होते कि मी औरंगाबादला जाऊन ११ वी-१२ वी करावी. बाबा आधी नाही म्हणत होते पण पुन्हा त्यांनी परवानगी दिली. पण देगलूर कॉलेजच्या प्राध्यापकांनी घरी येऊन विनंती केली कि तिला आमच्या कॉलेजला शिकू द्या म्हणजे आमचे नाव होईल. आम्ही हवी ती मदत करू तिला. मग देगलूर कॉलेजलाच प्रवेश घेऊन १२ वी पूर्ण केली आणि मेरिटने पास झाले. मला बायोलॉजी तर आवडायचेच पण गणिताकडे जास्त ओढ होती. मेडिकल साठी ९६% आणि अभियांत्रिकीसाठी ९७% मार्क होते. माझी इच्छा इंजिनिअर व्हायची होती. त्याकाळात इंजिनीरिंग क्षेत्रात सिव्हिल इंजिनीरिंगला महत्व होते. पण बाबांनी मला स्पष्ट सांगितले कि करायचे असेल तर मेडिकल कर. तू मुलगी आहेस. इंजिनिअर होऊन डोक्यावर हॅट घालून साईटला जाणे बरे दिसणार नाही. मग डॉक्टर व्हायचे ठरले. देगलूरहुन मुंबई खूप दूर. त्यापेक्षा औरंगाबाद थोडे जवळ, म्हणून तिथे ऍडमिशन घ्यायचे ठरले आणि घेतले पण.

बाबांच्या माघारी आईवर मी आणि माझ्या दोन लहान भावांच्या शिक्षणाची आणि लग्नाची जबाबदारी होती. कृष्णा आण्णाने वडिलांची जागा घेतली आणि आमचे शिक्षण आणि इतर गोष्टीची काळजी घेतली. त्या काळात देगलूरला जास्त सोयी नव्हत्या. मग आण्णा माझ्यासाठी नांदेड आणि पुण्याहून आवश्यक असलेले शैक्षणिक साहित्य आणून द्यायचा आणि माझ्या अभ्यासाकडे जातीने लक्ष द्यायचा. माझ्या डॉक्टर होण्यात त्याचा खूप मोठा वाटा आहे. 

आई सुनांना लेकीसारखेच वागवायची. कधी सुनांना धाक नाही कि कशाचे बंधन नाही. वरून भरपूर कोड कौतुक. ती खूप हौशी होती. तिला सुनांचे सगळे सण साजरे करणे, दाग-दागिन्यांनी मढवने, त्यांचे डोहाळजेवण करणे, बाळंतपणं करणे, नातवंडांचे बारसे आणि कौतुक करणे इ. खूप आवडायचे. सुनांच्या चांगल्या कामाला ती प्रोत्साहन द्यायची. जेव्हा सून स्वाध्यायच्या परीक्षेसाठी मैत्रिणी सोबत अभ्यास करत असेल तर ती त्यांना दूध आणि केळी नेऊन द्यायची. म्हणायची कि तू व्यवस्तिथ अभ्यास कर. कामाची काळजी करू नकोस. त्यांच्या मैत्रिणीला खूप कौतुक वाटायचे कारण असे दृश्य दुर्मिळ असायचे. माझ्या स्वतःच्या, माझ्या बहिणी, नातेवाईक, मैत्रिणी आणि इतर लोकांच्या अनुभवावरून पाहता वाटायचे कि खरंच, माझ्या आईच्या सुना खूप भाग्यवान. आई सगळ्यांची दृष्ट काढायची. मुली, सुना, मुले, नातवंडे असे सगळ्यांची. कधी भाकरीने, कधी मिठाने तर कधी तिच्या पदराने. त्यात काय जादू असायची कोणास ठाऊक पण लगेच छान वाटायचे. 

मी औरंगाबादला शिकायला असताना जेव्हा सुट्ट्यात घरी यायची तेव्हा खूप धमाल यायची. बऱ्याचदा दोघी बहिणी मला भेटायला यायच्या. लहान दोन भावांचे लग्न झालेले नव्हते. तीन वहिनी, आम्ही तिघी बहिणी आणि बाकीचे मिळून खूप एन्जॉय करायचो. वेगवेगळ्या डिशेश बनवून खाणे, सिनेमे पाहणे, गच्चीवर अंताक्षरी खेळणे, अंगत-पंगत करणे, गप्पा टप्पा, कुठेतरी पिकनिकला जाणे, कधी शेतात जाऊन डब्बा पार्टी करणे, पत्ते खेळणे, नऊवारी नेसून फोटोशूट करणे, मिर्झापूरला जाऊन येणे असे एक ना अनेक गोष्टी करायचो. आमचेच कुटुंब एवढे मोठे होते कि आम्हाला दुसऱ्यांची कंपनी लागायचीच नाही. मी औरंगाबादला केक, आईसक्रीम, बांधणी प्रिंट आणि ब्यूटिशिअन चे क्लासेस केले होते. मग देगलूरला येऊन त्याचे प्रयोग करणे आणि शिकवणे सुरु असायचे. ते सोनेरी दिवस कधीच विसरू शकत नाही. 

आमच्या घरी कोणताही कार्यक्रम असो, अंधशाळा आणि अपंगशाळेतल्या विद्यार्थ्यांना घरी जेवायला निमंत्रण असायचे किंवा फळे-मिठाई चे बॉक्सेस त्यांच्याकडे पाठवायचे. त्या संस्थांना भरपूर डोनेशन पण द्यायचे. एक दोन वेळेस त्या सगळ्यांना नवीन कपडे शिवून दिले. ते हि आईला त्यांच्या कार्यक्रमाला प्रमुख पाहुणी म्हणून बोलवायचे आणि तिच्या हस्ते बक्षीस वाटप करायचे.

आईला तिचे सुना-नातवंडांनी भरलेले गोकुळ खूप आवडायचे. पण ते सुख जास्त दिवस टिकले नाही. कधी न कधी ते होणारच होते. सगळे भाऊ वाटणी करून वेगळे झाले होते. वेगळे होण्यात भावांचा काही दोष नव्हता. त्यांचा परिवार वाढत चालला होता आणि प्रत्येकाला आपापल्या कुटुंबाची जिम्मेदारी आणि काळजी होती. माझे लग्न होऊन मी मुंबईला गेले आणि पहिल्यांदा माहेरवाशीण म्हणून देगलूरला आले तर आमच्या गोकूळाचे पाच तुकडे झाले होते. मी ते पाच तुकडे जोडण्याचा आणि माझे माहेर त्यात शोधण्याचा प्रयत्न करत होते. त्यानंतर आई खचत गेली. तिला वाटायचे कि आता माझे काही राहिले नाही. माझी कोणाच्या संसारात लुडबुड नको. एवढा संघर्षमय प्रवास झाल्यामुळे असेल कदाचित पण ती वरचेवर जास्तच हळवी होत गेली. छोट्या छोट्या गोष्टी मनाला लावून घ्यायची आणि खूप चिंता करायची. 

तिची सगळी नातवंडं तिच्या सुरस गोष्टींत रमून जायचे आणि त्या गोष्टी पुन्हा पुन्हा सांगायचा आग्रह करायचे. मी अमेरिकेला येण्याआधी काही वर्षे मुलांसोबत तिच्याकडे राहिले होते. तिने माझ्या मुलांना देवाची गाणी आणि श्लोक शिकवले आणि खूप साऱ्या गोष्टी सांगितल्या. तेवढाच काय तो मला आणि माझ्या मुलांना तिचा शेवटचा सहवास. नियतीनेच तशी व्यवस्था केली असावी. मी अमेरिकेला आल्यानंतर जेव्हा माझी ३ वर्षांची मुलगी फोन वर बोबड्या बोलात तिला ‘दुर्गे दुर्गट भारी’ म्हणून दाखवायची, तिला अतिशय आनंद व्हायचा. म्हणायची बेटा, असेच लक्षात ठेव. विसरू नकोस. 

भावा-बहिणींच्या निःस्वार्थ प्रेमाचे उदाहरण म्हणजे माझी आई आणि तिची भावंडे. तिला तिच्या माहेरी खूप आदर आणि प्रेम मिळायचे. म्हणूनच त्या वयातही तिला माहेरची ओढ असायची. तिने प्राण सुध्दा तिच्या लाडक्या लहान भावाच्या घरी सोडला. असे म्हणतात कि माहेरी किंवा काशीत प्राण गेला तर त्यांना स्वर्ग मिळतो. अधिक मास सुरु होता, सिंहस्थ होते आणि लीप वर्षाचा २९ फेब्रुवारीचा दिवस होता तो. पहाटे पाचला तिच्या हृदयाची धडधड वाढली आणि छातीत थोडी वेदना सुरु झाली. मामा डॉक्टरला घेऊन येण्यासाठी निघाले. त्यांचा एक पाय दाराच्या आत आणि दुसरे बाहेर आणि इकडे देवाचे नामःस्मरण करत आईने प्राण सोडला. तिने पाच मिनिटे सुध्दा वेळ दिला नाही. सगळा खेळ खलास झाला. ती आम्हाला पोरके करून निघून गेली. आमचे माहेर हरवले. सगळे भाऊ आणि वहिनी खूप प्रेम करतात पण आई शिवाय माहेर अपूर्ण असते ना. 

माझी आई गेल्यानंतर नर्मदाताई (लग्नानंतरची सौ.नीता मुखेडकर)ने आईवर सुंदर लेख लिहिला होता. तो लेख सकाळ वर्तमानपत्रात प्रकाशित झाला होता.