शाळा सुटली…पाटी फुटली !

आमचे सर्व शिक्षक खूप मनमिळाऊ होते आणि वेगवेगळ्या स्पर्धांमध्ये भाग घेण्यास ते आम्हाला खूप प्रोत्साहन द्यायचे. वरखिंडे सरांमुळे भारताच्या इतिहासाची ओळख झाली. दोन अंबूबाई, दोन कृष्णाबाई, उत्तरवारबाई, बोधनकरसर, दवणेसर, पोतदारसर, गायकवाडसर, खानापूरकरसर, जाधवसर, आठवलेसर, धर्माधिकारीबाई, धानोरकरबाई, ताराबाई, टोंगेसर, भालेसर, पुठ्ठावारबाई, जनाबाई, खडकतकरबाई, एकाळे सर, दोसलवार सर असे एक ना अनेक शिक्षकांनी आमच्या शिक्षणात योगदान दिले. दोन कृष्णाबाई असल्यामुळे सोयीसाठी आम्ही गोऱ्या कृष्णाबाई आणि काळ्या कृष्णाबाई म्हणायचो. आमच्या निरागस बालमनात वर्णभेदाचा अंशही नसायचा. खडकतकरबाई, आमच्या खेळाच्या बाईंनी आम्हाला विविध खेळ शिकवले होते. खो-खो, कबड्डी, लेझीम, डंबेल्स, गोळा फेक, थाळी फेक, दोरीवरच्या उड्या, वेगवेगळी आसने (भुजंगासन, नौकासन, मयूरासन, त्रिकोणासन, हलासन, धनुरासन, शीर्षासन इ.), सूर्य नमस्कार इ. बऱ्याच गोष्टींचा त्यात समावेश होता. त्या आणि इतर शिक्षकांनी सांस्कृतिक कार्यक्रमाची जिम्मेदारी घेतली होती. एक सर हार्मोनियम वाजवायचे, दुसरे सर हाताला घुंगरू बांधून तबला वाजवायचे आणिआम्ही काही निवडक मुली पार्श्वगायन करायचो. बरेच आदिवासी नाच (आई माई को) आणि नाटकं बसवायचे.

त्याच बरोबर हस्ताक्षर स्पर्धा, भाषण/वक्तृत्व स्पर्धा, निबंधस्पर्धा व्हायच्या. मला त्यात भाग घ्यायचा कि नाही असा विचार करायची वेळ माझे शिक्षक येऊच द्यायचे नाहीत. सरळ प्रत्येक स्पर्धेत माझे नाव देऊन मोकळे व्हायचे आणि मला फक्त सांगायचे कि, सावित्रा, फलाण्या दिवशी फलाणी स्पर्धा आहे आणि तूझे त्यात नाव दिले आहे. मग माझ्याकडे फक्त “ठीक आहे, सर/बाई” म्हणण्या पलीकडे पर्याय नसायचा. त्याचा मला इतका फायदा झाला कि कोणतीही स्पर्धा असो, माझा त्यात सहभाग असायचाच. नाही म्हणण्याची सवयच लागली नाही. मला वाचनाची खूप आवड असल्यामुळे आमच्या घराजवळ असलेल्या जयप्रकाश वाचनालयातले माझ्या वाचन्यायोग्य असलेली जवळपास सगळी पुस्तके वाचून झाली होती.

मी नववीत असताना आमच्या शाळेला एका समूह गीताच्या स्पर्धेत भाग घेण्याची संधी मिळाली. त्यासाठी औरंगाबादला ‘आकाशवाणी औरंगाबाद-परभणी’ केंद्रात जाऊन दोन देशभक्तीपर गाणी रेकॉर्ड  करायची  होती. आम्ही निवडक गायिका आणि दोन शिक्षक औरंगाबादला गेलो होतो. आयुष्यात प्रथमच रेडिओ सेंटर पाहायला आणि अनुभवायला मिळाले होते. त्याचा आम्ही पुरेपूर फायदा घेतला आणि उत्कृष्ट गाणी गायली होती. एक गाणे होते “पुढे पुढे आम्ही जाऊया ..क्रांती गीतचि गाऊ या” आणि दुसरे होते ‘देश हमारा…देश हमारा’.

आमच्याशाळेचे ‘कलिका’ 🌹नावाचे एक हस्तलिखित मासिक निघायचे. त्यात आम्ही सगळ्या जणी खूप हिरीरीने भाग घ्यायचो. ज्यांचे  हस्ताक्षर चांगले आहे अश्या मुलींची निवड व्हायची आणि त्यात मी पण असायची. लिहिण्याबरोबर मी माझ्या स्वतःच्या गोष्टीं, कविता आणि जोक्स पाठवायची. एके वर्षी त्या मासिकाच्या मुखपृष्ठावर सरस्वती देवीचे चित्र काढण्याचा मान मला मिळाला होता आणि त्यासाठी मी बक्षीस ही मिळवले होते.

चित्रकलेचे पोतदार सर बदली होऊन आमच्या शाळेत आले होते. मग माझ्या मैत्रिणीसोबत मी पण चित्रकलेचे एलिमेंटरी आणि इंटरमेडिएट असे दोनही परीक्षा देऊन चांगल्या ग्रेडने पास झाले. त्याची तयारी म्हणून आम्हाला रोज पाच चित्रं काढावी लागायची. दुर्दैवाने त्याकाळी अश्या प्रत्येक आठवणी कॅमेऱ्याने टिपून घेण्याची सुविधा नव्हती. परीक्षेत बरेच विषय असायचे. स्थिर चित्र/स्टील लाईफ, निसर्ग चित्र/नेचर ड्रॉईंग, स्मरण चित्र/मेमरीड्रॉईंग, फ्री हॅन्ड ड्रॉईंग, लेटर राईटींग आणि जओमेट्री. युनेस्कोने १९७९ हे बालवर्ष म्हणजे चिल्ड्रेन्स इयर असे घोषित केले होते आणि त्यावर्षीमी लेटर राईटींग मध्ये ‘चिल्ड्रेन्स इयर‘ निवडले होते. ह्या सगळ्या प्रॅक्टिसमुळे आम्ही वर्ग सजावटीसाठी सुंदर सुंदर चित्र काढू शकायचो.

चित्रकलेसोबत हस्तकला पण शिकवायचे. त्यात पेपरचा बंगला करायला शिकवले होते. मी दोन मजली आकाशी रंगाचे घर, त्याला कंपाउंड, मोठे गेट, पायऱ्या, खुर्च्या, टेबल, टूथ पेस्टच्या झाकणापासून कुंड्या बनवून त्यात पेपरची रोपे बनवली होती.

एकदा आंतर शालेय चित्रकला स्पर्धा होती आणि विषय होता “दारूबंदी”.  मी एक मोठ्ठी दारूची बाटली, त्यात बुडालेला दारुडा, घरात रिकामी पातेली, डोक्याला हात लावून बसलेली त्याची बायको आणि उघडी नागडी मुले जे भुकेने रडत आहेत असे चित्र काढले होते. ते चित्र छान जमले होते. माझा दुसरा नंबर आला. पहिला नंबर एका पेंटरला मिळाला. माझी समजूत काढण्यासाठी आमचे सर म्हणाले कि, तो पेंटर आहे म्हणून पहिला नंबर मिळाला. पण तू विद्यार्थिनी आहेस आणि तसे पाहता तुलाच पहिले बक्षीस मिळाले असे समजायला हरकत नाही. 

वर्षातून एकदा विज्ञान प्रदर्शन भरायचे. त्यातही माझा सहभाग असायचा. एके वर्षी मी नारळाच्या करवंटीपासून इग्लू बनवला. अर्धी करवंटी घेऊन त्यावर मेडिकल कॉटनचे तुकडे चिटकवले आणि मध्ये एक अगरबत्तीचा तुकडा पेटत ठेवला. त्यामुळे इग्लू मधून (नारळाच्या डोळ्यातून) धूर यायचा आणि ते खूप जिवंत वाटायचे.

शिक्षकांच्या मार्गदर्शनामुळे मी आणि माझ्या मैत्रिणींनी टिळक गणित परीक्षा, बम्बई हिंदी परीक्षा, संस्कृत परीक्षा, स्कॉलरशिप परीक्षा देऊन यश मिळविले होते.

शाळे व्यतिरिक्त पूज्यनीय गोपाळरावदादा मुजळगेकरांकडे जाऊन संपूर्ण भगवद्गीतेचे १८ अध्याय आणि ७०० श्लोक तोंडपाठ केली होती.🙏

आठवी–नववी–दहावी मध्ये गर्ल गाईड/गर्ल स्काऊटमध्ये भाग घेतला होता. त्यात बऱ्याच गोष्टीं शिकायला मिळाल्या. गुलाबी रंगाचा स्कार्फ आणि त्याला बेडन पॉवेलचे चित्र असलेले निळ्या रंगाचे रिंग असायचे. बेडन पॉवेल हे स्काऊटचे जनक होते. आम्ही एक गाणे म्हणायचो..”बेडन पॉवेल तेरे चेले हम, मानेंगे तेरे दस नियम”.

आम्हाला शाळेने खरी कमाईचे धडे ही दिले. दहा-दहा मुलींचा गट तयार केला. प्रत्येक गटाने थोडे पैसे कसल्यातरी कामात गुंतवून त्यातून कमाई करून दाखवायची आणि ज्या गटाची कमाई जास्त त्याला बक्षीस. माझ्या संघाचे नाव ‘सदाफुली’🌺 आणि ग्रुपचे नाव ‘राणी लक्ष्मीबाई’ असे होते. त्यात आम्ही विविध गोष्टीं करायचो. शाळेच्या मागच्या बाजूला मोकळी जागा होती. छोटे छोटे वाफे करून त्यात मेथी, पालक, कोथिंबीर उगववायचे आणि ते विकून पैसे मिळवायचे.

खरमूरे किंवा मुरमुऱ्याचा चिवडा करायचा आणि तो आमच्या आणि इतर शाळेत जाऊन विकायचा. एका गटाने तर चक्क शाळेतच गरमागरम भजी करून कमाई केली होती. अश्या ऍक्टिव्हिटी मुळे मुद्दल आणि प्रॉफिट बद्दल खरा अनुभव मिळायचा. दुसरा एक प्रकल्प होता. त्यात वेगवेगळ्या प्रकारचे टाके, म्हणजे गाठी टाका, गहू टाका, धावता टाका, उलटी टीप, साखळीटाका असे बरेच टाके शिकवायचे. मग आम्हाला सगळ्या टाक्यांचा एक अल्बम करायला सांगितले होते. तळहाता एवढे रुमाल शिवून घ्यायचे आणि प्रत्येक रुमालावर वेगवेगळे टाके वापरून डिजाईन काढायची. आणि ते रुमाल एका जाड पेपर वर चिटकवायचे आणि त्याचा फोटो अल्बम सारखा अल्बम बनवायचा.

तसेच लोकर विणूनत्याचे छोटेसे स्वेटर, मोजे, स्कार्फ आणि छोटी टोपी बनवले होते.

कार्यानुभव नावाचा एक विषय होता. त्यात गायकवाड सरांनी केरोसीनचा स्टोव्ह कसा दुरुस्त करायचा ते शिकवले होते.

शाळेत एक ‘संचयिका’ नावाची बचत बँक सुरु केली होती. विद्यार्थ्यांना बचतीचे महत्व कळावे म्हणून हा प्रकल्प राबवला होता. जिच्या अकाउंट मध्ये जास्त पैसे जमा होतील तिला बक्षीस ही मिळायचे. आम्हाला शाळेतर्फे एक रोजनिशी दिली गेली होती. त्यात रोज घडलेल्या महत्वाच्या घटना लिहावे लागायचे.

आमच्या शाळेतून मी आणि माझ्या दोन मैत्रिणींची विज्ञान मंचासाठी निवड झाली होती. त्यासाठी आम्ही नांदेडच्या यशवंत कॉलेजला एका आठवड्यासाठी गेलो होतो. भरपूर वेगवेगळे विज्ञानाचे प्रयोग आणि माहिती शिकायला मिळाली होती. 

आमच्या शाळेत २५ जानेवारीला स्वयंशासन दिन साजरा व्हायचा. त्यादिवशी सगळी शाळा मुलीच चालवायच्या. अगदी मुख्याध्यापका पासूनते चपराशी पर्यंत. मी एके वर्षी लिपिक झाले आणि बाकीच्या वर्षी वेगवेगळ्या विषयांची शिक्षिका. त्यासाठी पण बक्षीस मिळाले होते. २६ जानेवारीला बक्षीस समारंभ व्हायचा. मला भरपूर बक्षिसे मिळायची. मग आमचे शिक्षक हसून मला म्हणायचे कि, प्रत्येक बक्षिसासाठी खालून स्टेजवर येण्या ऐवजी तू स्टेजवरच थांब.

अमेरिकेच्या नासाने १९७३ मध्ये स्कायलॅब आकाशात पाठवले होते. त्यात बिघाड होऊन ते पृथ्वीवर कुठेही कोसळू शकते अशी भीती १९७९ मध्ये पसरली होती. ज्या दिवशी ते जमिनीवर आदळणार होते, त्यादिवशी मी आणि माझ्या मोजक्याच मैत्रिणी शाळेत गेलो होतो. बाकीच्यांनी भीतीने शाळेला दांडी मारली होती.

आमचा वर्ग अतिशय हुशार होता. गाईड वापरणे हे कमीपणाचे मानायचो. त्यामुळे आम्ही गाईड वापरायचो नाही. स्वतः उत्तरे शोधून स्वतःच्या शब्दात लिहिण्याची निकोप स्पर्धाच जणू असायची. आम्ही दीक्षित सरांकडे गणिताच्या ट्युशनला जायचो. आमचा इतका वचक असायचा कि दुसऱ्या शाळेतली मुले आमच्या सोबत ट्युशनला नाही म्हणायचे. सरांना आमचे खूप कौतुक होते. एके दिवशी सरांनी एक गणिताचा प्रश्न देऊन म्हणाले कि, तुम्ही सगळे रथी–महारथी आहात ना. बघूया कोण कोण हे गणित सोडवताय. प्रश्न अतिशय सोपा होता आणि आम्हा सगळ्यांना उत्तर येत होते पण प्रत्येकीला वाटले कि एवढा सोपा प्रश्न चॅलेंज म्हणून का देतील. नक्कीच कुठेतरी पाणी मुरतंय. सर मात्र गालातल्या गालात हसत होते. बराच वेळ शांतता होती. उत्तर सांगायला कोणीही तयार नव्हते. मग मात्र सर खो खो हसत सुटले आणि म्हणाले, “तुम्हाला घागरीने पाणी भरता येते पण तांब्याने नाही“. त्यांनी आमची चांगलीच फिरकी  घेतली होती.

दवणे सरांकडे गांधी चौकात इंग्रजीच्या ट्युशनला जायचो. त्यांच्या मुळे इंग्रजीचा बाऊ वाटला नाही. वर्गात पण  खूप मजा यायची. त्यावेळेसचे मुख्याध्यापक श्री इनामदार सर, श्री जी. एम. पाटील आणि नंतर श्री हणमंतराव पाटील सर होते. त्या वर्षी आदर्श शाळा, आदर्श मुख्याध्यापक, आदर्श शिक्षक आणि शिक्षिका अशी बरीच पारितोषिके मिळाली होती. एक एक वर्ष  सरत गेले आणि दहावीचे वर्ष ही संपत आले. दहावीचा सेंड ऑफचा कार्यक्रम सगळ्यांनी रडून पूर्ण केला. सगळ्यांचा ग्रुप फोटो झाला. एकमेकींना ब्लॅक अँड व्हाईट पासपोर्ट फोटोंची देवाण-घेवाण झाली. दहावी बोर्डात आमच्या क्लासने घवघवीत यश मिळवले. मी बोर्डात चौथी, नांदेड जिल्ह्यात पहिली येऊन सुवर्ण पदक मिळवले होते. देगलूर मध्ये मराठीत टॉप आल्यामुळे ‘श्री. गोविंदराव मत्सावार’ पारितोषिक मिळाले. दुसरी मैत्रीण बोर्डात ११ वी आली होती. अश्या प्रकारे दोन मेरिट, चार डिस्टींक्शन, बारा फर्स्ट क्लास असा अभिमानास्पद निकाल लागला होता. मग सगळ्या वर्तमानपत्रात बातम्या, मुलाखती आणि सगळीकडे सत्कार समारंभ सुरु झाले. नांदेडला जाऊन जेसीज क्लब तर्फे सुवर्णपदकाचा कार्यक्रम झाला.

अश्या प्रकारे शालेय जीवन हसत खेळत कधी संपले ते कळले नाही.  खरोखरच आपल्या जीवनात शाळा ही खूप मोठी भूमिका बजावते कारण शाळेत जाण्यापूर्वी आपण घरातल्या छोट्याशा जगात असतो. बाहेरील मोठ्या जगाशी परिचय होतो तो शाळे मुळेच. म्हणूनच शाळेचे महत्व जीवनात फार असते. आम्हाला एज्युकेशन आणि लर्निंग दोन्हीही मिळत गेले. पाठ्यपुस्तकांतून मिळते ते एज्युकेशन आणि आयुष्यामध्ये जे कायमचे शिक्षण चालते ते लर्निंग. शिक्षक हे आपल्याला केवळ पुस्तकी ज्ञान शिकवत नाहीत तर आपण त्यांच्याकडून जगण्याची कला आत्मसात करत असतो. आपल्या व्यक्तीमत्त्वावर त्यांच्याकडून संस्कार, संस्कृती, परंपरा, चालीरिती व आदर असेपैलू पाडले जातात. ज्यांनी मला घडवले अश्या माझ्या सर्व गुरुजनांना माझे त्रिवार वंदन!🙏

आई वडिलांचे आशीर्वाद आणि गुरुजनांच्या मार्गदर्शनामुळे सर्वांगीण विकास शक्य झाले. माझ्या शालेय जीवनाच्या सगळ्या आठवणी लिहिल्यानंतर एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवली कि, ३५–४० वर्षांपूर्वी, देगलूर सारख्या एका छोट्याश्या गावी, मराठी माध्यम शाळेत माझ्यावर एवढे विविध संस्कार घडले आणि तेही हसत खेळत आणि नकळत. आमच्या शाळेने आम्हाला काय नाही शिकवले! पुस्तकी ज्ञान, व्यवहार ज्ञान, बचत, कृषी, घरकाम, प्रवासाचे अनुभव, मनोरंजन, शारीरिक शिक्षण, श्रमाचे महत्व, पैसे कमावणे, गायन, वादन, चित्रकला, हस्तकला, रोजनिशी, बातम्या, सुविचार, स्टेज करेज, डेकोरेशन, मैत्री, आदर, विणकाम, भरतकाम, वेळेचे महत्व आणि बरेच काही. ह्या शाळेमुळे मला जीवाभावाच्या गोड-गोड मैत्रिणी मिळाल्या. आमच्या शाळेने आमच्यावर योग्य संस्कार करून आम्हाला घडवले आणि आम्ही सगळ्या मैत्रिणी आपापल्या आयुष्यात सुखी-समाधानी आहोत. एक दोन मैत्रिणींची सातवी-आठवीत लग्न झाले होते आणि आम्ही लग्नाचे लाडू खायला गेलेले आठवते. दहावी नंतर मात्र बऱ्याच जणींची लग्नें झाली होती. नवीन टेक्नॉलॉजि मुळे पुन्हा >३५ वर्षानंतर एकमेकींच्या संपर्कात आलो आणि आमचा ‘बालसखी’ नावाचा व्हाट्स ऍप ग्रुप बनला.